Kinh tế trí thức và những vấn đề đặt ra cho Việt Nam

(Trần Việt Phương, Văn phòng Chính phủ)

Từ nêu nguyên nhân ra đời của nền kinh tế tri thức, mối quan hệ với xã hội và đánh giá điều kiện của nước ta, tác giả cho rằng so với những nước có cùng điều kiện kinh tế thì nước ta có nhiều thuận lợi hơn để chuẩn bị và tiến đến nền kinh tế tri thức.
Những việc mà chúng ta cần làm mà tác giả nêu qua các câu hỏi cho 7 lĩnh vực có liên quan chung quanh việc xác định nội dung chính sách và cách thức thực hiện. Việc thực hiện được những vấn đề tác giả đặt ra không phải dễ đối với những nhà quản lý tâm huyết.

I. Nhắc lại một vài nhận thức về nền kinh tế tri thức.

1. Nếu nói một cách chặt chẽ, tôi không đồng ý với cách gọi: "Nền kinh tế tri thức trong xã hội thông tin" mà tôi muốn gọi: "Nền kinh tế và xã hội của trí tuệ sáng tạo và sự phát triển tự do của con người, cho mỗi người và cho mọi người".

Nền kinh tế dựa trên tri thức, hoặc ngắn gọn hơn, nền kinh tế tri thức, theo cách hiểu và cách gọi xuất xứ từ Mỹ - Âu chừng một thập kỷ nay, là tiền đề vật chất cho sự xuất hiện trải qua cách mạng giải phóng con người của xã hội mới.

Loài người còn phải trải qua những chặng đường dài đầy đau khổ, hy sinh và gian truân, vất vả mới đến được xã hội ấy, song ánh sáng của nó đã hé lên ở chân trời xa.

Nguyên nhân ra đời của nền kinh tế mới và xã hội mới là toàn diện. ở đây, cùng với vai trò của cách mạng khoa học và công nghệ (KH&CN) và của nền kinh tế thị trường hiện đại đang toàn cầu hóa, là 2 nguyên nhân đã được phân tích nhiều lần. Tôi muốn nhấn mạnh tầm quan trọng của nguyên nhân chính trị và văn hóa: Khủng hoảng toàn diện của nền văn minh tư bản chủ nghĩa, chính vì hiện đại nên càng lỗi thời, bất lực và đầy tội ác, thất bại của chủ nghĩa tân tự do, phá sản của nền dân chủ đại diện Âu - Mỹ, bế tắc của hình thức tổ chức các đảng chính trị, bất trắc và xung đột trong một thế giới chồng chất mâu thuẫn. Và mặt khác, thức tỉnh của con người và của các dân tộc, phát triển của dân chủ trực tiếp, xã hội dân sự và các hiệp hội phi chính phủ, tự khẳng định của các bản sắc dân tộc, trọng lượng của văn hóa và con người trong phát triển, đấu tranh của các lực lượng hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội vì một xã hội tốt đẹp hơn.

Tác động của quá trình xuất hiện xã hội mới ấy là toàn diện, làm chuyển biến sâu sắc cả 10 nhân tố thường được coi là những nhân tố hợp thành của xã hội. Đó là: Dân chủ chính trị; giáo dục suốt đời; tăng trưởng kinh tế; phát triển văn hóa; công bằng xã hội; giữ gìn môi trường; an ninh quốc phòng; bản sắc dân tộc; hội nhập quốc tế; và cuối cùng là bùng nổ con người.

Điều đáng chú ý là ngày càng nhiều công trình của nhiều nhà nghiên cứu, từ những chân trời chính trị khác nhau, công nhận rằng cách mạng KH&CN không chỉ là lực lượng sản xuất trực tiếp cực kỳ to lớn, mà, hơn thế nhiều, đó chính là sức mạnh bên trong và là chất keo kết dính tất cả 10 nhân tố của xã hội mới nêu trên.

Theo chúng tôi, một cái nhìn tổng thể và toàn diện như vậy giúp chúng ta không bị rơi vào cái cảnh: "Tránh vỏ dưa lại gặp vỏ dừa", chuyển một cách nguy hại không kém gì nhau từ sai lầm kinh tế luận phủ định thị trường sang sai lầm kinh tế luận sùng bái thị trường.

Kinh tế là trung tâm, điều ấy đúng, song nói tâm tức là nói đến diện, không có diện thì tâm chỉ là điểm chứ không còn là tâm. Quan hệ giữa tâm và diện không phải là tâm trước diện sau, cũng không chỉ là tâm chính diện phụ, mà là quan hệ tương tác sâu sắc và phong phú.

Để thuận tiện cho sự trình bày, sau đây tôi tạm dùng thuật ngữ đã khá phổ cập là "nền kinh tế tri thức", được hiểu theo cách nhìn tổng thể và trong mối quan hệ giữa tâm và diện như vừa nêu trên.

2. Không có hai nền kinh tế tri thức nào giống nhau, tuy kinh tế tri thức có một số đặc trưng chung, đã được các nhà nghiên cứu trên thế giới và ở nước ta giới thiệu khá rõ. Mỗi nước xây dựng nền kinh tế tri thức của mình, trong hoàn cảnh và với đặc điểm của mình, theo chiến lược, chính sách, giải pháp và bước đi của mình. Cố nhiên, có thể và cần học tập từ kinh nghiệm của nhiều nước khác nhau.

3. Những nước rất nghèo và rất chậm phát triển, ở hạng chót trên thế giới, cần hay chưa cần, có thể hay chưa thể tính ngay đến việc chuẩn bị từ bây giờ và tiến lên thực hiện nền kinh tế tri thức trong một triển vọng không xa? Nếu cần và có thể làm, thì làm những gì, như thế nào, bằng nguồn lực nào, với những ai, vào lúc nào?

Hình như trong ý kiến của những nhà hoạch định chính sách và những nhà nghiên cứu trên thế giới, về câu hỏi này, có hai cách trả lời trái ngược hẳn nhau. Việt Nam ta phải có câu trả lời của chính mình. Chúng ta đã đặt ra câu hỏi này và đã có câu trả lời chưa?

II. Thực trạng hiện nay ở nước ta về nhận thức và hành động chuẩn bị và tiến tới nền kinh tế tri thức.

1. Việc giới thiệu ở nước ta về nền kinh tế tri thức trên thế giới, tuy chỉ mới làm từ cách đây không lâu, song đã có không ít bài vở, sách báo. Đó là những tư liệu nói về một số nhận thức chung và những việc làm của thiên hạ, kèm theo một vài gợi ý còn rất đại thể về những hệ quả đối với nước ta.

Sự phổ biến, tìm hiểu, nghiên cứu những tư liệu giới thiệu này ở nước ta hiện rất ít ỏi, lỗ mỗ, ngay trong giới quản lý và nghiên cứu. Doanh nghiệp và dân hầu như chưa biết đến.

2. Trong nghiên cứu chiến lược 10 năm và kế hoạch năm năm tới, cụm từ "kinh tế tri thức" có được nhắc đến một cách lướt qua, và nền kinh tế tri thức có được xem như một tầm nhìn triển vọng, song chưa thể nói rằng chiến lược 10 năm và kế hoạch 5 năm tới đã tính toán được đầy đủ và thiết thực những công việc chuẩn bị và tiến tới nền kinh tế tri thức ở Việt Nam. Chiến lược công nghiệp hóa, hiện đại hóa chưa định hướng rõ về nền kinh tế tri thức, tuy đã có những yếu tố có tính chất chuẩn bị theo định hướng ấy.

3. Xem xét, cân nhắc về thuận lợi và khó khăn của Việt Nam, thì thấy, suy đi xét lại, so với những nước hiện nay ở cùng một trình độ kinh tế còn rất kém phát triển, nước ta có nhiều thuận lợi hơn để chuẩn bị và tiến đến nền kinh tế tri thức ở Việt Nam.

III. Những công việc chúng ta có thể và cần làm.

Theo tôi, không nên coi việc chuẩn bị cho nền kinh tế tri thức ở nước ta là còn xa vời, chưa nên đặt ra, bây giờ mà mơ tưởng đến thì chỉ như "con ếch muốn to bằng con bò" mà trái lại, đó chính là con đường phát triển rút ngắn, "vượt quá mà không đuổi kịp", tạo ra nhịp tăng trưởng và phát triển nhanh với chất lượng và hiệu quả cao, con đường của tinh thần tiến công bứt phá, của quyết tâm vươn lên nắm bắt và tận dụng thời cơ.

Vậy công việc chúng ta có thể và cần làm là gì? Theo tôi có lẽ công việc quan trọng hơn cả lúc này là: Đứng trên quan điểm tích cực chuẩn bị, và ở nơi nào có thể thì bắt đầu thực hiện ngay kinh tế tri thức, tức là một quan điểm mới hơn và rõ hơn hiện nay, tiến hành soát xét lại toàn bộ các chủ trương đổi mới và phát triển đất nước trong 10 năm từ 2001 đến 2010, từ đó bổ sung và điều chỉnh những điều cần thiết, đặc biệt là về 7 lĩnh vực thường được coi trọng trong chiến lược quốc gia thực hiện nền kinh tế tri thức của nhiều nước đã phát triển và đang phát triển, như sau:

- Chủ trương công nghiệp hóa và hiện đại hóa;

- Mở mang nền kinh tế thị trường văn minh;

- Chủ động hội nhập kinh tế quốc tế;

- Phát triển KH&CN, nhất là công nghệ tin học viễn thông và công nghệ sinh học;

- Giáo dục và đào tạo;

- Văn hóa và xã hội;

- Đổi mới thể chế quản lý và cải cách hành chính.

Có lẽ sự bổ sung và điều chỉnh chủ yếu không phải là đặt ra những việc mới, hiện nay chúng ta chưa hề tính toán (số việc hoàn toàn mới cần đặt ra, nếu có, cũng không nhiều), mà chủ yếu là xử lý theo một nội dung mới hơn và một cách thức mới hơn những việc đã được nghiên cứu và nêu lên trong chiến lược.

Đồng thời, điều có ý nghĩa quyết định là bổ sung và điều chỉnh chủ trương đến đâu, thì ráo riết chuẩn bị, và phần nào có thể thì bắt tay thực hiện ngay đến đó.

ở đây tôi không mạo muội đi sâu vào nội dung từng lĩnh vực đã có cả một đội ngũ chuyên trách nhưng về cách làm việc, tôi muốn nêu lên một số câu hỏi chung, có thể đặt ra cho mỗi lĩnh vực trong 7 lĩnh vực, để nghiên cứu tìm những câu trả lời:

1. Với những chủ trương và giải pháp như hiện nay, sau 10 năm, đến 2010 chúng ta gần lại hay xa ra so với nền kinh tế tri thức? Chỗ nào gần lại, chỗ nào xa ra, chỗ nào giữ nguyên khoảng cách? Gần lại và xa ra như thế nào, chừng nào và vì sao? Hay đặt câu hỏi một cách khác: Dự thảo hiện nay về chiến lược 10 năm và kế hoạch 5 năm tới của chúng ta đã có thể xem là hội đủ những nhân tố có thể và cần thiết để chuẩn bị tiến tới nền kinh tế tri thức ở nước ta chưa. Có chứa đựng những nhân tố nào trái chiều đưa nền kinh tế nước ta xa thêm ra so với nền kinh tế tri thức không. Cần bổ sung và điều chỉnh những gì?

Cụ thể hơn:

2 . Có những điều gì (về nội dung chính sách và về cách thức thực hiện) giúp chúng ta tiến gần tới nền kinh tế tri thức mà hiện chưa được đề ra? Vì sao lại như vậy? Có cần và có thể bổ sung những điều ấy vào chiến lược 10 năm và kế hoạch 5 năm tới không?

3. Có những điều gì (về nội dung chính sách và về cách thức thực hiện) khiến chúng ta dẫm chân tại chỗ hoặc thậm chí xa ra so với nền kinh tế tri thức, mà lại đang tồn tại trong chiến lược, chính sách và biện pháp của chúng ta? Lẽ phải của sự tồn tại như vậy là ở chỗ nào? Có thích đáng không (nghĩa là có lợi cho dân, cho nước không)? Có cần và có thể loại bỏ những điều ấy đi không? Hoặc xử lý ra sao?

Như chúng ta đã biết qua kinh nghiệm nhiều lần, có hai cách trả lời những câu hỏi trên đây:

- Cách thứ nhất: Trả lời dễ dãi, qua loa, mà kết quả là viết thêm một số câu và xóa đi một số câu khác trong các dự thảo chiến lược, kế hoạch và chính sách hiện có. Thực tế, kết quả ấy bằng không.

- Cách thứ hai: Trả lời nghiêm túc, thỏa đáng, có hiệu quả là thực sự nghiên cứu cẩn thận, hoạch định các chính sách điều chỉnh, bổ sung, và khẩn trương chuẩn bị thực hiện. Công việc này gặp khó khăn nhiều mặt, song không có khó khăn nào đến mức hiện nay chưa thể vượt qua.

Có lẽ điều quan trọng có ý nghĩa quyết định ở đây là mang những hiểu biết về nền kinh tế tri thức, những vấn đề đặt ra cho nước ta và những giải pháp dự kiến cho những vấn đề ấy phổ cập một cách sâu rộng nhất, đáng tin cậy nhất để nhận được hồi âm của dân tộc ta, thế hệ trẻ của nước ta, từ đó phát huy trong các tầng lớp nhân dân ta một nền văn hóa thích hợp với kinh tế tri thức, nền văn hóa đổi mới và sáng tạo, thực hiện một cuộc tổng động viên mọi nguồn lực của dân tộc, của đất nước vươn lên mạnh mẽ theo hướng hiện đại hóa ấy.

Liệu chúng ta có đủ quyết tâm và có làm được công việc tìm câu trả lời theo cách thứ hai, nghiêm túc, thỏa đáng, có hiệu quả (không cầu toàn, song phải đạt bước tiến rõ rệt) trong thời gian chừng 1 năm trước mắt không?

Biên tập: Nghiêm Phú Ninh