Về úng ngập ở Thành phố Hồ Chí Minh

 TS Nguyễn Bách Phúc 

Chủ tịch Hội Tư vấn Khoa học công nghệ & Quản lý TP.HCM HASCON, 

Viện trưởng Viện Điện - Điện tử - Tin học EEI

      Nếu chính quyền không có chiến lược và quy hoạch chế tài việc san lấp, và định hướng phát triển thành phố về vùng cao, thì chắc chắn điệp khúc “càng chống càng ngập”, "càng đổ nhiều tiền càng ngập nặng hơn" của mười lăm hai mươi năm qua, sẽ tiếp tục dằn vật chúng ta suốt 20 năm sau hoặc lâu hơn nữa.

1.     Nhắc lại sơ lược về các nguyên nhân gây úng ngập:

Trước tiên, về nguyên tắc, ngập lụt thường do 3 nguyên nhân chính: nước lũ của dòng sông tràn lên bờ, nước úng khi mưa lớn, và nước triều cường.

Về nguyên nhân 1, nước lũ của dòng sông: 
TP.HCM hiện tại không bị úng ngập vì lũ của dòng sông, vì thành phố ở gần Biển. Nước lũ chỉ dâng cao, gây lũ lên 2 bên bờ sông  ở những nơi xa biển, nhất là những nơi địa hình cao, độ dốc dòng sông lớn, lưu vực hẹp. Hơn nữa, lưu vực sông SG và sông Đồng Nai đã có 2 hồ điều hòa rất lớn, Dầu Tiếng 1,7 tỷ mét khối, Trị An 2,9 tỷ mét khối, lưu vực này hầu như không còn lũ lụt và hạn hán, TP nằm bên bờ sông Sài Gòn, trong lưu vực này.

Về nguyên nhân 2, úng nước khi mưa lớn:
Khi mưa lớn, lẽ ra nước phải được thoát nhanh ra sông, ra các hồ chứa tự nhiên. Nhưng hiện nay ở TP.HCM do nhiều nguyên nhân, nước không thể thoát nhanh ra sông Sài Gòn được, còn hồ chứa tự nhiên thì đã bị chúng ta lấp hết.

Thực ra trước năm 1975 TP không bị ngập úng. Còn hiện tại, ngập úng ngày càng nặng nề.

Vấn đề là ở chỗ: Một là, hệ thống Cống rãnh thoát nước, xây dựng trước 1975 đã quá cũ, đã xuống cấp, đã hư hỏng, cần phải thay mới đồng bộ, nhưng chúng ta chưa có điều kiện để làm. Hai là, từ năm 1995 đến nay, chúng ta xây dựng rất nhiều khu dân cư, khu công nghiệp, đường giao thông, nhưng chúng ta không có một Quy hoạch tổng thể kiến trúc xây dựng toàn thành phố, không xét đến toàn bộ những tác động của môi trường trong quy hoạch tổng thể đó, mà việc xây dựng chỉ là hoàn toàn tự phát, theo những nhu cầu và kế hoạch riêng rẽ, không đồng bộ. Hơn nữa ngay trong những kế hoạch riêng rẽ đó, củng không quan tâm đầy đủ đến một yếu tố rất quan trọng là thoát nước. Ba là, chúng ta chưa đủ tiền bạc để thực thi các biện pháp nhằm tăng cường năng lực của hệ thống thoát nước chung của TP trong tình hình mới. Bốn là, san lấp mặt bằng ồ ạt, đua nhau lấy hết các khu vực chứa nước tự nhiên , như các hồ, đầm, vùng trũng ở khắp TP, nhất là ở Quận 7, Quận 8, Huyện Bình Chánh, Huyện Nhà Bè, thậm chí là ở Quận 1: khu Miếu Nổi,…

Về nguyên nhân 3, ngập triều cường:
Trước năm 1995, theo thống kê hơn trăm năm từ thời Pháp, đỉnh triều cường ở trạm Phú An TP.HCM không bao giờ vượt quá 1,30 mét, nhưng từ năm 1995 lại nay đỉnh triều cường ở trạm Phú An dâng cao theo từng năm, năm 2015 lên đến 1,7 mét, nghĩa là trong vòng 20 năm qua đỉnh triều cường tại TP.HCM đã tăng lên 40cm. Trước năm 1995, đỉnh triều cường thấp, nước triều cường không tràn vào thành phố, không có hiện tượng úng, ngập do triều cường. Nhưng 10 năm lại đây, mỗi lần triều cường là nước tràn vào thành phố, mỗi năm một trầm trọng hơn.

Nhiều người tưởng rằng đỉnh triều cường dâng cao là do nước biển dâng, bởi tình trạng biến đổi khí hậu gần đây. Nhưng không phải như thế, mực nước biển trong 30 năm qua theo đo đạc chính xác chỉ dâng thêm khoảng 2 cm, so với mức ổn định hàng trăm năm lại đây. Do vậy nguyên nhân nào đã làm đỉnh triều cường dâng cao 40 cm trong khi mực nước biển chỉ dâng cao có 2 cm? Theo quan điểm của các nhà khoa học thuộc Hội Tư vấn Khoa học Công nghệ và Quản lý TP.HCM chúng tôi, nguyên nhân là ở chỗ: chúng ta đã xây đê bao ngăn nước mặn cho nhiều vùng rộng lớn, hoặc lấp gần hết các không gian trống, vốn là những nơi chứa nước triều cường và nước mưa, như ao hồ, vùng trũng sình lầy. Lượng nước triều cường dồn từ ngoài biển vào thì không thay đổi, nhưng không gian chứa đã bị thu hẹp, làm cho nước triều cường buộc phải dâng cao. Không gian chứa nước triều cường bị thu hẹp ở chỗ: chúng ta đã đắp đê ngăn nước ở huyện Cần Giờ, huyện Nhà Bè, Quận 7, những nơi mà theo quy hoạch không gian đô thị của người Pháp thiết lập hơn trăm năm trước đây là không gian để chứa nước triều cường. Chúng ta đã lấp hết những hồ, ao, đầm, vùng trũng trong thành phố để xây cất Khu dân cư, Khu công nghiệp, đường giao thông cũng thực sự góp phần làm giảm không gian chứa nước triều cường.

2.     Quy hoạch chống úng ngập cho TP.HCM của Tư vấn Nhật Bản JICA năm 2000:

Đến khoảng năm 2000 tình trạng ngập úng ở TP.HCM đã rất nghiệm trọng, Chính phủ Việt Nam thuê tư vấn Nhật JICA xây dựng Quy hoạch tổng thể chống úng ngập cho Thành phố. Quy hoạch này đã được Chính phủ và Thành phố phê duyệt. Quy hoạch dự kiến trong vòng 10 năm phải xây dựng nhiều công trình chống ngập, với tổng số vốn đầu tư khoảng 10 tỷ USD, với hy vọng đến năm 2010-2011 Thành phố sẽ hết úng ngập. 
Rất đáng tiếc, Quy hoạch đồ sộ này không phân tích nguyên nhân của tình trạng úng ngập, mới xuất hiện trong thời gian khoảng từ 1990 đến 2000. Quy hoạch đồ sộ này căn cứ vào tình trạng hiện hữu (là năm 2000) để dự kiến những công trình lớn nhằm giải quyết vấn đề, theo kiểu "tắc đâu, khơi đấy". Quy hoạch cũng không tiên liệu đến những yếu tố quan trọng tác động trong tương lai, đặc biệt là việc san lấp tùy tiện của cư dân, của các doanh nghiệp, của các công trình xây dựng. 
cũng rất đáng tiếc, Quy hoạch đồ sộ dù được Chính phủ thông qua, Chính quyền TP.HCM cố gắng hết sức triễn khai, nhưng cho đến nay chúng ta mới chỉ thực hiện được khoảng 1 phần 10 Quy hoạch, bởi lý do đơn giản là không có tiền. Ngân sách của Trung ương và của Thành phố không có 10 tỷ USD, vay ODA cũng không phải dễ dàng. Vì không có tiền, Thành phố thực hiện Quy hoạch một cách chắp vá, tùy theo cơ hội vay được tiền, chứ không thể thực hiện đồng bộ theo đúng Quy hoạch. Đến năm 2010-2011, là năm dự kiến hoàn thành Quy hoạch, chúng ta chỉ vay và giải ngân được khoảng gần 1 tỷ USD. Và tính đến nay, năm 2015, chúng ta vay được để "đổ vào" các công trình chống ngập theo Quy hoạch JICA chỉ hơn 1 tỷ Đô la (tương đương 25.000 tỷ đồng VN)!

Chính quyền và báo chí chỉ đưa thông tin rằng chúng ta đã đổ ra rất nhiều tiền (1 tỷ USD, là 1000 triệu USD), mỗi công trình mấy trăm triệu USD, nhưng không nói rõ cho nhân dân biết như thế vẫn còn là quá ít, chưa ăn thua gì, chỉ mới làm được khoảng 1 phần 10 công việc dự kiến của JICA. Còn người dân, đơn giản là, lại chỉ trực tiếp thấy ngập vẫn hoàn toàn ngập, càng ngày ngập càng nặng hơn. Dư luận vì vậy cứ ồn ào rằng “càng chống càng ngập”, "càng đổ nhiều tiền càng ngập nặng hơn".

Có thể nói chính xác rằng, chưa thể biết đến bao giờ Thành phố mới hết ngập, bởi vì chưa biết đến bao giờ chúng ta mới có đủ 10 tỷ USD để xây dựng các công trình chống ngập, chỉ theo Quy hoạch của JICA, để khắc phục tình trạng úng ngập của TP ở mức độ cách đây mười lăm năm, chứ chưa nói đến tình trạng úng ngập nặng nề hơn trong mười lăm năm lại đây. Có thể ước lượng gần đúng rằng để khắc phục được tình trạng úng ngập hiện nay của thành phố chắc chắn số tiền đầu tư không dưới 20 tỷ đô la

3.    Quy hoạch chống ngập do đinh triều cường:

Trong khi quy hoạch của JICA không có tiền để thực hiện, thì tại Thành phố lại diễn ra tình trạng  úng ngập do đỉnh triều cường dâng cao, như đã phân tích ở trên, điều mà quy hoạch của JICA không lường trước. Để đối phó với việc này, năm 2008 Bộ NN&PTNT và UBND Thành phố đã cho thiết lập một Quy hoạch riêng về chống ngập do triều cường, song song với quy hoạch của JICA năm 2000. Quy hoạch này cũng đã được Chính phủ và Thành phố phê duyệt. Quy hoạch dự kiến xây dựng một vòng đê bao, bao kín thành phố, với 13 Cống trên vòng đê bao đó, để khi triều cường dâng lên thì đóng các Cống lại, nước triều cường không thể vào Thành phố, khi nước triều cường hạ xuống thì 13 cửa Cống sẽ mở ra cho thuyền bè lưu thông và nước trong Thành phố chảy ra ngoài sông Sài Gòn. Quy hoạch này ước lượng tổng chi phí gần 800 triệu USD.

Lưu ý rằng Quy hoạch JICA và Quy hoạch chống ngập triều cường là song song tồn tại, phục vụ hai mục tiêu khác nhau và hai nhiệm vụ khác nhau, chứ không phải Quy hoạch 2008 thay thế cho Quy hoạch năm 2000 như một số người lầm tưởng. 

Thành phố đã lập các Ban quản lý Dự án xây dựng một vài Cống trong số 13 Cống này, nhưng hầu như chưa có gì tiến triển, vì vấn đề đầu tiên vẫn là tiền đâu.

Lưu ý rằng Quy hoạch này cũng mắc phải một lỗi rất nghiêm trọng, tương tự Quy hoạch JICA năm 2000: không phân tích nguyên nhân của tình trạng triều cường dâng cao, bắt đầu từ khoảng năm 1995, và tăng dần hằng năm. Quy hoạch này cũng chỉ căn cứ vào tình trạng triều cường hiện hữu (là năm 2008) để dự kiến những công trình lớn nhằm giải quyết vấn đề. Quy hoạch củng không tiên liệu đến những yếu tố quan trọng tác động trong tương lai, đặc biệt là việc san lấp tùy tiện của cư dân, của các doanh nghiệp, của các công trình xây dựng.

4.    Thử hình dung sự nghiệp chống úng ngập của TP.HCM trong tương lai:

Trước hết về vai trò của chính quyền: chính quyền Trung ương và chính quyền Thành phố đã hết sức chú trọng công tác này, đã xây dựng các Quy hoạch, đã phê duyệt các Quy hoạch và đã hết sức cố gắng huy động các nguồn vốn để thực hiện các Quy hoạch đó. Còn những gì chưa làm được, không phải là lỗi của chính quyền, công bằng mà nói là lỗi của “lực bất tòng tâm”. Ai cũng muốn chống ngập, ai cũng muốn xây dựng thật nhanh, thật tốt các công trình chống ngập, mong muốn đó là chính đáng, nhưng chỉ có thể thực hiện được khi có vật lực, cái mà chúng ta tìm mãi chưa ra.

Về phía người dân: chắc chắn khó có thể đóng góp tiền của vào các công trình chống ngập, bởi lẽ ai cũng còn nhiều khó khăn, vất vả, trong khi kinh phí chống ngập rất lớn, chắc ít nhất cũng phải hai chục tỷ đô la Mỹ, nếu chia đều cho mười triệu dân thành phố thì mỗi người dân phải đóng góp 45 triệu đồng tiền Việt, mỗi gia đình đóng góp không dưới 250 triệu đồng, tiền đâu ra!?. Có lẽ việc duy nhất người dân có thể đóng góp là: cố gắng nhận thức đúng tình thế, để đừng kêu ca phàn nàn, và nhất là sẵn sàng chấp nhận “sống chung với ngập úng”.

Có một điều cốt lõi, khắc phục nguyên nhân chính gây ra úng ngập, chúng ta hoàn toàn có thể làm được, nhưng vô cùng đáng tiếc là không ai muốn làm. Đơn giản là, thôi đừng san lấp những không gian chứa nước tự nhiên, tuy còn lại rất ít ỏi. Năm 2009 tại Hội thảo chống ngập úng do Hội Tư vấn Khoa học Công nghệ và Quản lý HASCON kết hợp với Trường ĐH Tôn Đức Thắng tổ chức, chúng tôi đã cảnh báo triều cường sẽ tiếp tục dâng cao, úng ngập sẽ càng nặng nề nếu chúng ta tiếp tục san lấp vùng trũng. Và chúng tôi đã kiến nghị thiết lập Quy hoạch tổng thể toàn diện về mở rộng và phát triển Thành phố, trong đó không gian phát triển hướng về phía Củ Chi, Thủ Đức, là vùng đất cao không cần san lấp.

 Nhưng những kiến nghị của chúng tôi bị mọi người bỏ qua. Kết quả đích thực là đỉnh triều cường tiếp tục dâng cao, năm 2009 đỉnh triều cường là 1,56 mét, đến năm nay, năm 2015 đã dâng lên 1,7 mét. Trong 6 năm kể từ ngày cảnh báo của chúng tôi, đỉnh triều cường đã tăng thêm 14 cm, và sẽ tiếp tục tăng cao nữa trong tương lai, Tương tự, tình trạng úng ngập do nước mưa cũng sẽ trầm trọng hơn.

Nếu chính quyền không có chiến lược và quy hoạch chế tài việc san lấp và định hướng phát triển thành phố về vùng cao, thì chắc chắn điệp khúc “càng chống càng ngập”, "càng đổ nhiều tiền càng ngập nặng hơn" của mười lăm hai mươi năm qua, sẽ tiếp tục dằn vật chúng ta suốt 20 năm sau hoặc lâu hơn nữa.